Vào năm 1929, Robert J. Casey (trong cuốn sách tá»±a đề In Fact, viết về khu di tích Ankor) cho rằng những khuôn mặt Ä‘á ở Bayon là hình ảnh của thần Siva (Ấn Độ giáo). NhÆ°ng đến thập niên 1930, các nhà khảo cổ thuá»™c Trường Viá»…n Đông Bác Cổ lại cho rằng Ä‘ó là hình ảnh của Quán Thế Âm (Avalokitesvara) theo mô-típ Ä‘iêu khắc của Phật giáo Đại thừa.

Nhìn từ xa, dền Bayon nhÆ° má»™t hòn núi Ä‘á, gồm 54 tháp mang những khuôn mặt từ bi nhÆ° phảng phất nụ cười bí ẩn. Ảnh: Mai LÄ©nh

Các nhà nghiên cứu này giải thích rằng, bồ tát là người Ä‘ã giác ngá»™ nhÆ° đức Phật, nhÆ°ng thay vì nhập Niết bàn, các bồ tát ở lại trần gian để cứu Ä‘á»™ chúng sinh Ä‘ang trầm luân trong khổ ải. Nụ cười bí ẩn của các khuôn mặt Ä‘á biểu thị hình tượng các vị bồ tát - mà người Khmer gọi là Lokesvara - Ä‘ang tỏ lòng thÆ°Æ¡ng cảm trÆ°á»›c ná»—i Ä‘au của chúng sinh. Đồng thời, cÅ©ng có thuyết cho rằng vua Jayavarman VII tá»± cho mình hiển thị qua hình ảnh của Lokesvara.

Nụ cười từ bi bí ẩn

Đền Bayon có 54 tháp lá»›n nhỏ, cấu trúc thành ba tầng, trên má»—i tháp đều có Ä‘iêu khắc bốn khuôn mặt của Lokesvara, hay còn gọi là thần Avalokitesvara, tượng trÆ°ng cho sá»± quan sát của thần linh về bốn phÆ°Æ¡ng của đất nÆ°á»›c Campuchia.

Tượng chim thần Garuda. Ảnh: Mai Lĩnh

Nữ thần Apsara. Ảnh: Mai Lĩnh

Chính khuôn mặt từ bi của những bức tượng thần bốn mặt Ä‘ó mà các vị vua sau này vốn theo Ấn Độ giáo Ä‘ã cho rằng Ä‘ó là khuôn mặt của thần Shiva nên tiếp tục hoàn thiện nó mà không đập bỏ. Khác vá»›i những công trình kiến trúc được các vị vua trÆ°á»›c theo Phật giáo cho xây dá»±ng, đến thời các vị vua sau theo Ấn Độ giáo sẽ đập bỏ. Hoặc ngược lại, khi các vị vua sau theo Phật giáo cÅ©ng sẽ đập bỏ các công trình của những vị vua theo Ấn Độ giáo xây dá»±ng trÆ°á»›c Ä‘ó.

Vì thế, các công trình trong quần thể Angkor Thom thường không nguyên vẹn do có sá»± kỳ thị cá»±c Ä‘oan về tôn giáo. Má»™t trong những ngôi đền tiêu biểu cho sá»± kỳ thị tôn giáo gay gắt nhất là Ta Prohm. Bayon lại may mắn hÆ¡n khi khuôn mặt Bồ Tát bốn mặt bị lầm tưởng là thần Shiva nên nó vẫn tồn tại khá nguyên vẹn đến tận ngày nay, dù cÅ©ng bị đổ nát do chiến tranh và thời gian.

Thuở bé, tôi Ä‘ã được nhìn hình ảnh những tượng Ä‘á bốn mặt của Bayon trên các con tem bÆ°u chính vá»›i hàng chữ “Indochine Francaise”. Dạo Ä‘ó tôi còn tưởng tượng xa hÆ¡n, là nếu đến thăm ngôi đền này sẽ gặp thêm những tượng tạc hình các vÅ© nữ múa Ä‘iệu Apsara. Hầu hết các đền Ä‘ài Khmer, rải rác trên các bức tường Ä‘á đều có những hình ảnh, Bayon cÅ©ng vậy; nhÆ°ng ở Ä‘ây, Ä‘i Ä‘âu cÅ©ng nhìn thấy gÆ°Æ¡ng mặt tượng Ä‘á Ä‘ang nhìn mình, chá»— nào cÅ©ng thấy Ä‘iểm má»™t nét cười từ bi. Hình tượng gÆ°Æ¡ng măt đủ cỡ: to có, nhỏ có, thấp có, cao có, chen giữa các vách Ä‘á có, đứng Ä‘á»™c lập có, trên lối vào có, dÆ°á»›i bệ Ä‘á có, tầng trên có, tầng dÆ°á»›i có...

Bên cạnh các mặt Phật nhìn ra đủ hÆ°á»›ng, ta còn thấy xen lẫn là các tượng tạc thần Vishnu, má»™t vị thần linh thiêng  được dân tá»™c Khmer xem là đấng ân nhân sáng tạo ra đất nÆ°á»›c họ và cả chim thần Garuda, khỉ thần Hanuman, rắn thần Naga và tất nhiên là có rất nhiều phù Ä‘iêu nữ thần Apsara.

Má»™t nữ cảnh sát du lịch tại đền Bayon. Ảnh: Mai LÄ©nh

Đáng chú ý là có nhiều mặt tượng bị sứt mẻ, chẳng hiểu nguyên do tại sao, nhÆ°ng tất cả đều được giữ nguyên trạng, không tô vẽ lại, không đắp sá»­a gì, kể cả những dấu vết rêu phong hay loang lổ do mÆ°a gió gây nên.  Cho nên giữa khung cảnh đượm chút thiêng liêng, thần bí, người ta vẫn không thấy giảm Ä‘i nét hoài cổ, gợi nhá»› về người xÆ°a, cảnh cÅ© của má»™t thắng cảnh du lịch tâm linh.

NhÆ° Ä‘ã nói trên, chúng tôi đến nÆ¡i khi trời chÆ°a có nắng. Phía nam đền Bayon Ä‘ang được thi công phục chế, tu bổ, công trường ngổn ngang máy móc, hố móng và vật tÆ°; anh chàng lái xe tuk tuk thả chúng tôi xuống xe ở mạn bắc ngôi đền. Thoạt nhìn, tôi thấy chung quanh là má»™t khoảng đất rá»™ng vá»›i rất nhiều khối Ä‘á lá»›n, nhỏ, có lẽ từ má»™t hạng mục nào Ä‘ó bị đổ sập, vỡ vụn và người ta khiêng ra xếp lại cho gọn, nhÆ° má»™t kho bãi ngoài trời để chờ ngày tu bổ, phục chế di tích. Không thấy lối vào, chúng tôi trèo qua những khối Ä‘á để băng vào bên trong má»™t khoảng sân nhỏ.

Người bán tranh ở đền Bayon

Đang loay hoay ngÆ°á»›c nhìn lên các ngọn tháp Ä‘á tìm chá»— đứng chụp ảnh, chúng tôi gặp má»™t anh chàng xua tay nói má»™t hÆ¡i bằng tiếng Anh khá lÆ°u loát: “Các ông đứng Ä‘ó làm sao mà chụp ảnh đẹp được? Đứng ngay chân đền thì không lấy được toàn cảnh, chụp cận thì chá»— ấy có gì mà chụp? Còn các khuôn mặt Ä‘á thì đứng dÆ°á»›i này chụp lên chỉ là những khối Ä‘en nổi trên nền trời ngược sáng. Lên các tầng trên má»›i chụp những khuôn mặt Ä‘á được, nắng sắp lên rồi. Sau khi chụp xong cận cảnh, trung cảnh, trở xuống, các ông Ä‘i ra xa má»›i lấy hết toàn cảnh được và lúc ấy nắng lên cao, trời trong xanh má»›i thấy ngôi đền đẹp chứ bây giờ nó nhÆ° khối Ä‘á Ä‘en sì thôi”.

Bức tường phù Ä‘iêu Ä‘á ở mặt phía Ä‘ông đền Bayon mô tả trận chiến giữa quân Khmer chống trả quân Chiêm Thành xâm lăng vá»›i sá»± giúp sức của Trung Hoa. Ảnh: Quang Minh

Tôi giật mình, nhìn anh chàng trông dáng lè phè, chân lê Ä‘ôi dép xốp mỏng, tay cầm lon nÆ°á»›c ngọt vừa Ä‘i vừa uống, mà thắc mắc trong bụng: Thằng cha này là ai mà nói trúng phóc ná»—i thất vọng, lúng túng của tôi hÆ¡n 10 phút vẫn chÆ°a biết chụp chặp thế nào! Hắn không có vẻ là nhân viên bảo vệ di tích, không túi xách hay máy ảnh nhÆ° khách du lịch và cÅ©ng chẳng phải dân hÆ°á»›ng dẫn du lịch Ä‘ang chào mời khách để kiếm tiền. Hắn nói chuyện vá»›i chúng tôi cứ nhÆ° thầy giáo dẫn học sinh Ä‘i dã ngoại tìm hiểu di tích lịch sá»­ vậy, hết sức tá»± nhiên và rất nhiệt tình.

Phải thừa nhận, hôm ấy chúng tôi nhờ anh chàng Khmer này rất nhiều, nếu không sẽ khó có những bức ảnh Æ°ng ý; ngoài ra lại biết nhiều chi tiết thú vị về ngôi đền Bayon này.

Đứng trÆ°á»›c má»™t bức phù Ä‘iêu chạm trên tường Ä‘á cao, rá»™ng quay mặt về phía Ä‘ông - lối cổng chính vào đền - anh ta hỏi tôi, có phân biệt những người trong bức tranh khắc Ä‘á này là người nÆ°á»›c nào không? Tôi lắc đầu, anh ta giải thích: "Trong lịch sá»­, Campuchia từng là má»™t đế chế hùng mạnh nhÆ°ng cÅ©ng từng có lúc không đủ sức kháng cá»± cuá»™c xâm lăng của người Chiêm Thành. Người Khmer Ä‘ã phải cầu viện Trung Hoa Ä‘em quân sang cứu viện". Vừa nói anh ta vừa chỉ tay vào những hình người thuá»™c ba dân tá»™c chia thành hai bên Ä‘ang giao chiến, phân biệt các chi tiết về trang phục.

Người bán tranh má»™c bản ở đền Bayon có kỹ năng trò chuyện bằng tiếng Anh khá lÆ°u loát (đứng) rất nhiệt tình vá»›i du khách. Ảnh: Quang Minh

Tuy nhiên, có má»™t Ä‘iều tôi vẫn thấy ngờ ngợ, Ä‘ó là theo anh chàng này thì Angkor Wat bắt đầu được xây dá»±ng dÆ°á»›i đời vua Suryavarman thứ V và được tái tạo hoặc cách tân bởi vua Jayavarman thứ VII. Và ngôi đền Bayon này trÆ°á»›c Ä‘ó được xây ở má»™t nÆ¡i khác cách vị trí hiện giờ 60 cây số; về sau, do diện tích nÆ¡i cÅ© chật hẹp nên Ä‘ã được dời chuyển về địa Ä‘iểm hiện nay cho thêm bề thế. Chuyện dời chuyển đền Bayon này, tôi chẳng thấy tài liệu nào đề cập đến mà chỉ lần đầu tiên nghe anh ta nói.

CÅ©ng nhờ anh chàng này cho biết, chúng tôi tranh thủ lên tầng ba ngôi đền chụp ảnh kịp trÆ°á»›c khi xe của các Ä‘oàn Ä‘i tour Ä‘Æ°a khách đến tham quan. Khi chúng tôi lên tầng trên, chỉ má»›i lác Ä‘ác má»™t số khách Ä‘i lẻ nhÆ° chúng tôi, sau Ä‘ó thì rất khó chen chân khi khách đến Ä‘ông. Đây cÅ©ng là má»™t Ä‘iều khiến các nhà quản lý, bảo tồn di tích lo lắng. Du lịch được gọi là 'công nghiệp không khói' nhÆ°ng nó thá»±c sá»± phát sinh nhiều vấn đề phức tạp về bảo tồn môi trường, cảnh quan và di tích... cÅ©ng nhÆ° ảnh hưởng đến văn hóa, xã há»™i của các địa phÆ°Æ¡ng thu hút du khách.

Mãi khi du khách đến khá Ä‘ông, chúng tôi má»›i biết anh bạn trẻ Khmer Ä‘áng mến này làm nghề bán tranh má»™c bản phong cảnh Angkor - Bayon khi anh ta bày tranh ra trên nền Ä‘á ở tầng ba ngôi đền. Điều lạ là anh ta không hề nói bất cứ câu nào gợi ý chúng tôi trả thù lao cho những Ä‘iều anh ta Ä‘ã giúp chúng tôi mà thậm chí cÅ©ng không hề mời chúng tôi mua tranh. CÅ©ng may, Ä‘ó là mặt hàng chúng tôi không muốn mua nên chúng tôi gá»­i biếu anh má»™t khoản tiền nhỏ và nói lời cám Æ¡n sau khi mời anh ta cùng chụp má»™t tấm ảnh ká»· niệm.

Đá và người

Khách du lịch dâng hÆ°Æ¡ng lá»… Phật và được Ä‘eo sợi chỉ may mắn. Ảnh: Mai LÄ©nh

Những tượng bốn mặt ở Bayon phần lá»›n nằm ở tầng trên, song có má»™t góc lại xen rẻo tầng dÆ°á»›i, vá»›i má»™t lối Ä‘i rất hẹp, lên xuống bằng má»™t thang gá»— sÆ¡ sài. Lắm người cÅ©ng cất công Ä‘i qua những lối rất hẹp để gọi là không bỏ sót má»™t mảy may nào của thắng cảnh nÆ¡i Ä‘ây.

Xen lẫn các khuôn mặt Ä‘á là những hốc hay hành lang dẫn vào những thất thấp, nhỏ, nÆ¡i Ä‘ó hoặc là lÆ°u giữ hình tượng yoni hay linga. CÅ©ng chính trên các bệ Ä‘á mở ra nhiều phía của các lá»— hang này, du khách hay chọn chụp các kiểu thuận hay ngược sáng vì nó bao hàm nhiều Æ°u Ä‘iểm thiên nhiên Ä‘ã phú để ai cÅ©ng chá»™p được những bức ảnh đẹp. Những gian phòng có tượng Phật ngồi, vài người địa phÆ°Æ¡ng tranh thủ kiếm tiền bằng cách đốt nhang cho du khách dâng hÆ°Æ¡ng, Ä‘eo dây bùa may mắn vào cổ tay du khách và gợi ý họ “cúng” tiền!

Cá»™t Ä‘á nghiêng lại không có chân chắc chắn dá»±ng ở mặt phía Ä‘ông đền Bayon, du khách cần lÆ°u ý tránh xa. Ảnh: Mai LÄ©nh

Có nhiều thiếu nữ da trắng vui vẻ chụp cho nhau các bức ảnh lÆ°u niệm mà thoạt trông vẻ hồn nhiên của họ ta bá»—ng bâng khuâng không hiểu thá»±c và má»™ng là Ä‘âu lúc này(?!). Du khách Ä‘ông dần, tíu ta tíu tít, người ngồi nghỉ chân, người dạo quanh nhÆ° lùng sục kiếm tìm gì Ä‘ó. Hôm ấy, phần lá»›n là người châu Âu, má»™t số là Trung Hoa hay Hàn, Nhật. Có lẽ bốn anh em chúng tôi thuá»™c vào thiểu số du khách đến từ Việt Nam. Tuy vậy, tuyệt nhiên ta không thấy có sá»± phân biệt ở Ä‘ây, hầu nhÆ° tất cả đều hòa chung vào má»™t niềm an lạc, nhen nhúm vừa toát ra từ "những nụ cười " hiền từ, vá»›i chút bí ẩn của tượng Ä‘á.

Bayon tọa lạc ở má»™t vị trí đẹp, tuyệt đẹp, nên vẻ lồng lá»™ng bát ngát dá»… lôi cuốn du khách nhiều lên. Con người bÆ°á»›c chân đến Bayon dường nhÆ° bỏ lại mọi bon chen, lấn giành mà chỉ biết khuyến hòa vào những nụ cười bao dung, từ bi. Ở Ä‘ây có những chá»— được giăng dây và yết bảng để lÆ°u ý du khách không mạo hiểm leo trèo trong lúc say sÆ°a ngắm cảnh hay chụp ảnh.

Có mấy cảnh sát du lịch lặng lẽ Ä‘i lại, dòm chừng và nhắc nhở du khách. Họ dung dị, vui vẻ, chúng tôi mời chụp má»™t tấm ảnh ká»· niệm, nhÆ°ng họ đều từ chối, trừ phi bất chợt chá»™p được mà họ không biết thì thôi. Lan man vá»›i việc chụp, chúng tôi quên cả giờ giấc, mặc dù nắng Ä‘ã lên cao và có mòi nóng rát. Khi trở xuống, chúng tôi Ä‘i ra phía Ä‘ông ngôi đền, chợt phát hiện má»™t cây cá»™t Ä‘á được xếp chồng mấy tảng Ä‘á vuông khít vá»›i nhau nhÆ°ng chân đế không có mà kê lên má»™t cách tạm bợ. Các bạn có dịp đến Ä‘ây cần lÆ°u ý (xem ảnh), cá»™t Ä‘á này có thể ngã đổ Ä‘è chết người để tránh xa.

Kỳ sau: Ta Prohm - Những bá»™ rá»… cây và ngôi đền đổ nát.