Có má»™t thời, tôi vẫn hình dung về giá»›i tỉ phú ở các nÆ°á»›c phát triển nhÆ° là những người sở hữu má»™t lượng tài sản khổng lồ và thụ hưởng má»™t cuá»™c sống xa hoa, gần nhÆ° đối lập vá»›i cuá»™c sống của phần Ä‘ông nhân loại. Tài sản của họ có thể được thừa kế từ gia Ä‘ình nhÆ°ng chủ yếu là do ná»— lá»±c làm giàu của từng cá nhân vá»›i vô số thủ thuật, kỹ xảo, mánh khóe làm ăn siêu hạng. Tuy nhiên, má»™t ngày gần Ä‘ây, khi đọc ThÆ° gá»­i quý nhà giàu Việt Nam của TS. Nguyá»…n Xuân Xanh⁽¹⁾, tôi má»›i vỡ ra rằng, cái nhìn của tôi vừa nông cạn vừa xa rời thá»±c tế.

Trong má»™t cuốn sách nhỏ gọn nhÆ° má»™t cuốn cẩm nang du lịch, TS. Nguyá»…n Xuân Xanh Ä‘ã dành nhiều thời lượng để khái quát về truyền thống nhân đạo hay truyền thống “làm phÆ°á»›c” của các xã há»™i Âu - Mỹ, trong Ä‘ó, nÆ°á»›c Mỹ Ä‘ã thá»±c sá»± trở thành thiên đường của các hoạt Ä‘á»™ng hiến tặng, từ thiện, bác ái. Vá»›i giá»›i đại gia Âu - Mỹ, hóa ra tiền bạc, tài sản lắm khi chỉ là phần nổi, phần thượng tầng nhô lên từ má»™t hạ tầng có cấu trúc vững vàng và sống Ä‘á»™ng - được đặc trÆ°ng bởi hai phẩm chất nổi bật: trí tuệ và vị tha.

Tôi không muốn nhắc lại má»™t khía cạnh thiên tài mà ai cÅ©ng biết của rất nhiều người trong đẳng cấp thượng lÆ°u Âu - Mỹ: Ä‘ã tìm ra và biết cách hiện thá»±c hóa các ý tưởng kinh doanh và các sáng kiến công nghệ Ä‘á»™c Ä‘áo, Ä‘Æ°a đến những thay đổi mang tính bÆ°á»›c ngoặt cho cuá»™c sống của toàn nhân loại hoặc má»™t phần lá»›n nhân loại.

Tôi muốn nhấn mạnh má»™t khía cạnh khác trong năng lá»±c trí tuệ của họ: tá»± nhận ra giá»›i hạn của chính mình, khiêm tốn tá»™t bậc và tránh được bệnh sùng bái bản thân. Họ cho rằng, giàu có không hẳn là kết quả của má»™t năng lá»±c xuất chúng, mà được quyết định bởi những may mắn cá nhân. Khác biệt giữa người giàu và người nghèo thường khi xuất phát từ sá»± bất bình đẳng về cÆ¡ há»™i và Ä‘iều kiện phát triển. Người nào may mắn có nhiều Ä‘iều kiện tốt hÆ¡n thì sẽ làm giàu dá»… dàng hÆ¡n. Vì vậy, các thế hệ tỉ phú của nÆ°á»›c Mỹ nhÆ° Andrew Carnegie, Bill Gates, Warren Buffet luôn mang má»™t cảm giác biết Æ¡n cuá»™c đời, biết Æ¡n xã há»™i. Tchaikovsky nhận xét về Andrew Carnegie - người giàu nhất nÆ°á»›c Mỹ vào đầu thế ká»· 20 nhÆ° sau: “Con người siêu giàu này sống không xa xỉ hÆ¡n những người khác..., khiêm nhường và bình dị, không bao giờ tá»± cao” (trang 8)⁽²⁾. Đức tính khiêm nhường, bình dị của Andrew Carnegie được các hậu bối của ông kế thừa má»™t cách sống Ä‘á»™ng. George B. Kaiser, má»™t trong 100 người giàu nhất Hoa Kỳ hiện nay Ä‘ã bá»™c bạch những lời gan ruá»™t: “Tôi nghÄ©, tôi đến vá»›i hoạt Ä‘á»™ng nhân ái chủ yếu bằng cảm giác tá»™i lá»—i. Tôi Ä‘ã sá»›m nhận ra rằng vận may lá»›n của tôi không phải do tính cách cá nhân hay sáng kiến vượt trá»™i mà do sá»± may mắn thầm lặng. Tôi có ân huệ được sinh ra trong má»™t xã há»™i tiến bá»™ vá»›i bố mẹ chu Ä‘áo. Cho nên tôi có thuận lợi của cả hai về mặt nuôi dạy và di truyền (trang 70).

Má»™t khi nhìn thấu bản chất của giàu sang và sá»± bình đẳng về giá trị của con người, họ tá»± nguyện dấn thân vào con đường nhân đạo, trở thành những con người đại bác ái, đại vị tha. Vá»›i Andrew Carnegie (1835-1919), Ä‘iều quan trọng không chỉ là “Ä‘áº¡t đến sá»± phồn vinh bằng cách nào” mà còn là “làm gì vá»›i sá»± phồn vinh Ä‘ó”. Và theo ông, cách quản trị sá»± phồn vinh tốt nhất là “sá»­ dụng những tài sản lá»›n cho các mục tiêu nhân ái” (trang 11). Trong cuốn sách nổi tiếng “Phúc âm của sá»± thịnh vượng”, ông kêu gọi:...“hãy xem tất cả những lợi tức thặng dÆ° Ä‘ã đến vá»›i anh ta Ä‘Æ¡n giản chỉ là những quỹ ủy quyền mà anh ta Ä‘ã được chọn để quản trị, và được thừa nhận má»™t cách nghiêm ngặt nhÆ° bổn phận quản trị vá»›i những phÆ°Æ¡ng cách, được tính toán tốt nhất theo sá»± phán Ä‘oán của anh ta, để tạo ra những của cải có lợi nhất cho cá»™ng đồng...” (trang 122-123).

Andrew Carnegie Ä‘ã hiến tặng 90% gia sản của ông cho xã há»™i - trị giá 350 triệu Ä‘ô la (tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng 4,76 tỉ Ä‘ô la theo thời giá 2014) để phục vụ cho các hoạt Ä‘á»™ng Ä‘ào tạo, nghiên cứu và nhân đạo. Từ ná»­a sau thế ká»· 20, đặc biệt từ thập niên 1980 trở lại Ä‘ây, khi nÆ°á»›c Mỹ bÆ°á»›c vào thời đại của cách mạng công nghệ và truyền thông, quá trình tăng trưởng kinh tế cÅ©ng diá»…n ra tá»· lệ thuận vá»›i các hoạt Ä‘á»™ng nhân đạo. ThÆ° gá»­i quý nhà giàu Việt Nam cho biết, vào mùa hè năm 2010, Bill Gates và Warren Buffet Ä‘Æ°a ra sáng kiến “Cam kết hiến tặng” (The Giving Pledge) nhằm kêu gọi các cá nhân và gia Ä‘ình giàu nhất thế giá»›i hiến tặng ít nhất má»™t ná»­a tài sản của họ cho mục tiêu nhân đạo. Hiện Ä‘ã có 126 tỉ phú ký tên tham gia, đại Ä‘a số là các tỉ phú Hoa Kỳ (trang 53).

Các hoạt Ä‘á»™ng thiện nguyện - do những đại tỉ phú Ä‘i đầu, theo dòng thời gian, Ä‘ã tạo nên má»™t loại hình văn hóa nhân đạo trong xã há»™i Mỹ. NhÆ° má»™t nguồn dưỡng sinh đặc biệt, văn hóa nhân đạo góp phần khỏa lấp những khiếm khuyết của xã há»™i Mỹ, vừa góp phần giảm thiểu sá»± bất bình đẳng xã há»™i bằng cách cung cấp các cÆ¡ há»™i phát triển cho mọi người dân Mỹ, đặc biệt là các cÆ¡ há»™i giáo dục và y tế, vừa rèn luyện ý thức công dân, tinh thần dấn thân trong má»—i cá thể, làm cho nÆ°á»›c Mỹ duy trì lâu dài vị thế cường quốc số má»™t.

Thông Ä‘iệp gá»­i đến giá»›i nhà giàu Việt Nam

Rõ ràng, cần phải há»™i tụ rất nhiều yếu tố má»›i trở thành má»™t đại gia Ä‘úng nghÄ©a, trong Ä‘ó, phẩm chất bao trùm là trách nhiệm công dân của người Ä‘ó đối vá»›i xã há»™i, vá»›i dân tá»™c và đồng loại. Trong các thập niên qua, quá trình đổi má»›i của Việt Nam Ä‘ã góp phần tạo ra má»™t lá»›p nhà giàu má»›i nổi hay nói theo ngôn ngữ báo chí là má»™t tầng lá»›p “đại gia” má»›i.

NhÆ°ng qua “hành trạng” thá»±c tế, giá»›i đại gia Việt Nam má»›i chủ yếu bá»™c lá»™ bản thân nhÆ° những người lắm tiền nhiều của, đắc chí, phô trÆ°Æ¡ng. Vá»›i không ít người trong số họ, vấn đề quan trọng nhất không phải là “làm giàu bằng cách nào” hay “quản trị sá»± phồn vinh cá nhân nhÆ° thế nào” mà là sẵn sàng làm giàu bằng mọi cách, kể cả tìm đến các thủ Ä‘oạn vượt quá giá»›i hạn cho phép của lÆ°Æ¡ng tri loài người và đạo lý dân tá»™c. Vì thế, từ chá»— mang má»™t hàm ý kính trọng và ngưỡng má»™ của số Ä‘ông, má»™t biểu tượng của khát vọng “đổi đời”, dần dà, hai tiếng “đại gia” hàm chứa má»™t ná»—i hoài nghi, bất bình của xã há»™i trÆ°á»›c thành quả thịnh vượng bất chính của má»™t thiểu số - mà thá»±c chất là các nhóm lợi ích Ä‘ang tung hoành ngang dọc trên vốn tài nguyên Ä‘ã trở nên còm cõi của quốc gia.

Điều oái ăm là mặc dù Phật giáo Ä‘ã vào Việt Nam từ mấy ngàn năm và bất chấp má»™t thá»±c tế là chu kỳ phú quý của giá»›i nhà giàu Việt Nam từ trong lịch sá»­ đến nay thường thấm thoát thoi Ä‘Æ°a, trong giá»›i đại gia Việt Nam hiện nay, rất ít người thá»±c sá»± hiểu và hành theo nguyên lý “nhân quả”, “vô thường”. CÅ©ng xin nói thêm, ở Việt Nam, tình trạng “không ai giàu ba họ” không phải là sản phẩm của má»™t “lời nguyền” bí hiểm nào Ä‘ó, mà chỉ là hệ quả tất yếu của má»™t sá»± thật trần trụi: phần lá»›n người giàu chỉ lo vun vén tÆ° lợi mà bỏ qua lợi ích cá»™ng đồng, quốc gia; chỉ lo lợi ích trÆ°á»›c mắt của gia Ä‘ình và dòng họ mình mà không nghÄ© đến các thế hệ tÆ°Æ¡ng lai của dân tá»™c; chỉ say sÆ°a hưởng lá»™c mà không nghÄ© đến chuyện “làm phÆ°á»›c”.

Mặc dầu vậy, tôi vẫn hy vọng rằng, qua cuốn sách mỏng nhÆ°ng có ích này, thông Ä‘iệp của TS. Nguyá»…n Xuân Xanh sẽ tác Ä‘á»™ng đến giá»›i nhà giàu Việt Nam. Sẽ thật may mắn cho dân tá»™c nếu nhÆ° tá»›i Ä‘ây xuất hiện thêm những tấm lòng bác ái nhÆ° doanh nhân Phạm Văn Bên - người Ä‘ã bỏ tiền ra xây ký túc xá cho sinh viên vá»›i mong muốn duy nhất là chuẩn bị cho đất nÆ°á»›c “má»™t thế hệ có tâm, có tài”. Bằng cách Ä‘ó, họ sẽ là những đại gia Ä‘úng nghÄ©a, là chá»— dá»±a của xã há»™i, là Ä‘á»™ng lá»±c cho sá»± chuyển mình của đất nÆ°á»›c.  Äáº·ng Hoàng Giang(*)